آق دربند

آقْ‎دَرْبَند، دهی از دهستان مزدورانِ بخش سرخسِ شهرستان مشهد، استان خراسان، با 38 خانوار سکنه (سرشماری آبان 1360ش، جهاد سازندگی). در 85 کیلومتری جنوب باختری سرخس و بر سر راه شوسۂ عمومی آق‎دربند، با °60 و´50 طول شرقی و°36 عرض شمالی. این محل از آن روی که بر تنگه‎ای که رنگ خاک و سنگ آن اندکی سفید است بنا شده، به آق‎دربند شهرت یافته است.

سیمای طبیعی

آق‎دربند در منطقه‎ای کوهستانی و گرمسیر بر کنار کَشَف رود بنا شده است. این رودخانه موجب آبادانی روستاهای مجاور، ازجمله آق‎دربند شده است. حداقل آبی که در فصل تابستان از کشف‌رود به آبادیهای کرانۀ آن می‎رسد 6 یا 7 سنگ است. این آب در فصل زمستان به 300 سنگ افزایش می‎یابد. در حاشیۀ کشف رود و نزدیک آق‎دربند جنگلی از درختان پسته، انجیر وحشی و گز وجود دارد. چند رشته قنات و چشمۀ آب شیرین نیز از منابع آبی آق‎دربند به شمار می‎روند (حکیم‎الممالک، 138-139، 209-210؛ لشکرنویس، 83-84؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 9 / 25؛ جهاد سازندگی، فرهنگ اجتماعی، استان خراسان، 420).

سابقۀ تاریخی

نخستین باری که در منابع تاریخی از آق‎دربند سخن به میان آمده در زمان نادرشاه افشار (د 1160ق / 1747م) است. در این زمان نادر به هنگام بازگشت به مشهد از یکی از لشکرکشیهایش، در یک منزلی آق‎دربند فرود آمد (مروی، 3 / 1119). در 1241ق / 1825م و در زمان فرمانروایی شاهزاده حسنعلی میرزا بر مرزبانان خراسان، به دستور رحمان‌قلی طوره، فرزند محمدرحیم‎خان والی خوارزم، جمعی از ازبکها به آق‎دربند و مزدوران حمله کردند، اما با مقاومت مدافعان آق‎دربند و مزدوران روبه‌رو شدند و شکست خوردند (دُنبلی، 391). در دورۀ ناصرالدین‎شاه قاجار (د 1313ق / 1895م) آق‎دربند شهرت بسیاری پیدا کرد. در 1268ق / 1851م حسام‎السلطنه فرمانفرمای خراسان دستور داد در مزدوران و آق‎دربند دژهای مستحکمی بنا کنند و در هریک از آنها جمعی تفنگچی و نگهبان بگمارند (خورموجی، 118). برخی گفته‎اند که سنگرها و برجهای آق‎دربند از بناهای نادرشاه افشار است (منشی، 68). در 1271ق / 1854م، محمدامین‎خان حاکم خوارزم (خیوه) که از گرفتاری نیروهای دولتی در فتنۀ سالار در خراسان آگهی داشت، از فرصت استفاده کرد و مقدمات حملۀ گسترده‎ای به سرخس، و مرو و مشهد را فراهم آورد و تا نزدیکیهای سرخس نیز پیشروی کرد، اما فریدون میرزا والی خراسان از جانب ناصرالدین‎شاه مأمور سرکوب وی و ازبکها و ترکمنها شد و سپاهی به فرماندهی حسام‎السلطنه به آق‎دربند گسیل داشت و خود نیز به آنان پیوست. در آق‎دربند جنگ سختی آغاز شد که 2 شبانه‎روز به درازا کشید و به شکست سپاه خوارزم و فرار آنان انجامید و محمدامین‎خان حاکم خوارزم با 270 تن از فرماندهانش کشته شد. این جنگ در تاریخ به جنگ آق‎دربند شهرت یافت (هدایت، 142-146؛ خورموجی، 142-145؛ مستوفی، 81-82؛ شمیم، 128-129). در گزارشی که در 1311ق / 1893م به وسیلۀ محمدحسین مهندس از وضع منطقۀ سرخس و آق‎دربند به ناصرالدین‌شاه قاجار داده شده چنین آمده است: دو آق‌دربند نقطۀ مهم و محلی است که باید چند خانوار به رسم قراول در آنجا سکنێ داشته باشند، تا هم ]اینجا[ صورت آبادی بگیرد و هم ]آنان[ مستحفظ راه باشند ولی فعلاً آبادی ندارد، ]اما[ قلعه‎اش برجاست» (گلبن، 141). حکیم‎الممالک نوشته که آق‎دربند ویران و تهی از سکته است (ص 213). معلوم می‌شود که در گذشته آق‌دربند تنها محل دژی مستحکم و قراولخانه‎ای برای محافظت از راه بوده است (منشی، 67 - 68؛ لشکرنویس، 84؛ گلبن، 141). به قراولان و نگهبانان آن حقوقی نیز پرداخت می‎شده است (منشی، 86). جمعیت آن در 1329ش 20 نفر بوده است (فرهنگ جغرافیایی ایران، 9 / 25). راه معمول آق‎دربند در گذشته راهی بوده که از اسماعیل‎آباد در حاشیۀ کشف‌رود امتداد داشته و پس از گذشتن از آق‎دربند، به سرخس منتهی می‎شده است (گلبن، 140-141).

وضع کنونی

در فرهنگ آبادیهای کشور (سرشماری آبان 1355ش)، نامی از آق‎دربند برده نشده است، اما از دهی نزدیک آق‎دربند به نام ده معدن (در بعضی از منابع به عنوان معدن آق‎دربند) که روستای کاملاً جوانی است نام برده شده است که ایجاد و پیشرفت آن مرهون استخراج زغال‌سنگ در 1324ش است و به همین جهت، جمعیت آن که در 1330ش، 274 نفر بوده، در 1345ش به 421 و در 1353ش به 006،1 نفر بالغ شده است. قریب 30٪ ساکنان آن بیرجندی و 20٪ کلاتی و بقیه، از روستاهای تا شعاع 50 کیلومتری اطراف معدن به آنجا روی آورده‎اند (سعیدی، 179-180). در سرشماری آبان 1355ش، جمعیت این روستا 214 خانوار و 884 نفر بوده است این روستا در 1355ش دارای برق، آب لوله‌کشی، یک دبستان، مدرسۀ راهنمایی، درمانگاه و پزشک، حمام و مسجد بوده است (فرهنگ آبادیهای کشور، سرشماری 1355ش، ج 21). اهالی آق‎دربند پیرو مذهب تشیعند و به زبان فارسی سخن می‎گویند. زندگی آنان از راه دامداری، کشاورزی و کار در معدن زغال‌سنگ تأمین می‎شود. سطح کل زمینهای زیر کشت آق‎دربند 400 هکتار است که 200 هکتار آن به کشت دیم گندم و 150 هکتار آن به کشت دیم جو و بقیه به کشت حبوبات اختصاص یافته است. در گذشته خشخاش نیز در آق‎دربند کشت می‎شد. صنایع دستی آق‎دربند ریسندگی و بافندگی الیاف، زیلو، جاجیم و قالی‎بافی و نمدمالی است (فرهنگ جغرافیایی ایران، 9 / 25؛ جهاد سازندگی، فرهنگ اجتماعی، استان خراسان، 420؛ همان، فرهنگ اقتصادی، استان خراسان 420؛ فرهنگ آبادیهای کشور، 21 / 288-289).

مآخذ

جهاد سازندگی، فرهنگ اجتماعی، استان خراسان، 420؛ همان، فرهنگ اقتصادی، استان خراسان، 420؛ حکیم‎الممالک، علینقی، روزنامۀ سفر خراسان، تهران، فرهنگ ایران زمین، 1356ش، صص 209، 210، 213؛ خورموجی، محمدجعفر، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، نشر نی، 1363ش، صص 118، 142-145؛ دنُبلی، عبدالرزاق، مآثرسلطانیه، به کوشش غلام‌حسین صدری افشار، تهران، ابن‎سینا، 1351ش، ص 391؛ سعیدی، عباس، سرخس دیروز و امروز، تهران، توس، 1354ش، صص 179- 180؛ شمیم، علی‎اصغر، ایران در دورۀ قاجار، تهران،  ابن‎سینا، 1342ش، صص 128- 129؛ فرهنگ آبادیهای کشور، سرشماری آبان ماه، 1355ش، استان خراسان، 21 /  288-289؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، تهران، سازمان جغرافیایی کشور، 1329ش، 9 / 25؛ گلبن، محمد، «نمایی از سرخس در دورۂ قاجار»، بررسیهای تاریخی، س 8، شم 5 (آذرـ دی 1352ش)، صص 138، 139، 140، 141؛ لشکرنویس، محمد، «سفرنامۀ مرو»، سه سفرنامه، به کوشش قدرت‎الله روشنی، دانشگاه تهران، 1347ش، صص 83-84؛ مروی، محمدکاظم، عالم‎آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، زوار، 1364ش، 3 /  1119؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوار، 1341ش، 1 / 81-82؛ منشی، محمدعلی، سفرنامۀ رکن‎الدوله، به کوشش محمد گلبن، تهران، سحر، 1356ش، صص 67، 68، 86؛ هدایت، رضاقلیخان، سفارت‎نامۀ خوارزم، به کوشش علی حصوری، تهران، طهوری، 1356ش، صص 142-146.

علی رفیعی